کشف بیماری‌های ناشناخته در ارتش ناپلئون هنگام عقب‌نشینی

تحلیل DNA دندان‌های سربازان ناپلئون نشان می‌دهد آن‌ها در عقب‌نشینی از روسیه به تب پاراتیفوئید و تب عودکننده مبتلا بودند؛ بیماری‌هایی که ارتش را نابود کردند.

بیش از دو قرن از فاجعه‌بارترین شکست نظامی تاریخ اروپا می‌گذرد، اما هنوز هم رازهای تازه‌ای از آن آشکار می‌شود. عقب‌نشینی ناپلئون از روسیه در زمستان ۱۸۱۲ نه‌تنها نقطه‌ی پایانی بر رؤیای امپراتوری فرانسه بود، بلکه یکی از دردناک‌ترین نمونه‌های فروپاشی ارتش در تاریخ به‌شمار می‌رود. سرمای کشنده، گرسنگی، خستگی و نبردهای فرساینده با نیروهای روسی، میلیون‌ها نفر را به کام مرگ فرستاد. اما پژوهش تازه‌ای که در مجله‌ی معتبر Current Biology منتشر شده، نشان می‌دهد که دشمن واقعی ناپلئون شاید نه سرما و نه ارتش روسیه، بلکه دو بیماری ناشناخته بوده‌اند: تب پاراتیفوئید و تب عودکننده.

برای دسترسی به اخبار و حواشی جدید سینما و به روزترین مقالات تکنولوژی، همچنین جهان بی پایان ویدیو گیم حتما به مگفای  سربزنید و از تماشای کانال یوتیوب ما غافل نشوید.

جست‌وجو در میان دندان‌های تاریخ

در حومه‌ی شهر ویلنیوس (پایتخت کنونی لیتوانی)، گور دسته‌جمعی بزرگی وجود دارد که بقایای صدها سرباز ناپلئون در آن دفن شده‌اند. این اجساد در دهه‌های گذشته بارها مورد بررسی قرار گرفته‌اند، اما فناوری‌های جدید ژنتیکی اکنون امکان تازه‌ای برای رمزگشایی از علت مرگ آن‌ها فراهم کرده است.

تیمی از پژوهشگران مؤسسه‌ی پاستور فرانسه، به سرپرستی نیکولا راسکوان، متخصص ژنومیک میکروب‌های باستانی، از روش پیشرفته‌ای به نام توالی‌یابی شاتگان (shotgun sequencing) استفاده کردند تا قطعات DNA باقیمانده در دندان‌های ۱۳ سرباز را تحلیل کنند. دندان‌ها معمولاً محل مناسبی برای حفظ DNA در طول زمان هستند، زیرا لایه‌های سخت مینای آن از نفوذ رطوبت و آلودگی جلوگیری می‌کند.

نتیجه‌ی این بررسی حیرت‌انگیز بود. برخلاف فرضیات قدیمی که تیفوس و تب خندق را عامل مرگ سربازان می‌دانست، دانشمندان هیچ نشانه‌ای از باکتری‌های این بیماری‌ها نیافتند. در عوض، آن‌ها ردپای دو عامل بیماری‌زا را شناسایی کردند:

• بورلیا رکورنتیس (Borrelia recurrentis)؛ عامل تب عودکننده که معمولاً از طریق شپش بدن منتقل می‌شود.

• سالمونلا انتریکا (Salmonella enterica) از نوع پارا‌تیفی؛ عامل تب پاراتیفوئید.

بیماری‌هایی که ارتش را خاموش کردند

تب پاراتیفوئید نوعی عفونت باکتریایی است که علائمی مشابه تب حصبه دارد: تب شدید، اسهال، کم‌آبی و ضعف عمومی. این بیماری معمولاً از طریق آب یا غذای آلوده منتقل می‌شود؛ شرایطی که در میان سربازان خسته و گرسنه‌ی ناپلئون به‌وفور وجود داشت.

در مقابل، تب عودکننده بیماری‌ای است که با تب‌های متناوب، سردرد، درد عضلانی و بی‌حالی شدید همراه است. عامل آن باکتری‌ای است که از طریق شپش بدن گسترش می‌یابد؛ شپش‌هایی که در میان لباس‌های کثیف و سربازان ضعیف به‌راحتی رشد می‌کردند.

راسکوان و همکارانش می‌گویند این دو بیماری احتمالاً در کنار گرسنگی و سرمای شدید، مرگ‌ومیر ارتش را به‌شکل چشمگیری افزایش داده‌اند. بسیاری از سربازان به‌قدری ضعیف شده بودند که بدنشان توان مقاومت در برابر عفونت‌ها را نداشت. حتی اگر تب عودکننده به‌تنهایی کشنده نباشد، در شرایط بی‌غذایی و کمبود استراحت می‌تواند مرگبار شود.

عقب‌نشینی از جهنم

در نوامبر ۱۸۱۲، زمانی‌که ناپلئون دستور عقب‌نشینی از مسکو را داد، ارتش بزرگ او (که در ابتدا بیش از ۶۰۰ هزار نفر نیرو داشت) به‌سختی ۱۰۰ هزار نفر باقی مانده بود. دمای هوا در برخی شب‌ها تا منفی ۳۰ درجه می‌رسید. اسب‌ها تلف شده بودند، مهمات و غذا به پایان رسیده بود، و بسیاری از سربازان در برف و یخ جان دادند. تخمین زده می‌شود نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر در مسیر بازگشت از روسیه جان خود را از دست دادند.

اکنون می‌دانیم که بخشی از این تلفات عظیم، نه فقط حاصل سرما یا گلوله، بلکه نتیجه‌ی شیوع بیماری‌های عفونی بوده است. در واقع، شرایط غیرانسانی اردوگاه‌ها، کمبود آب آشامیدنی سالم، و تماس نزدیک هزاران نفر در فضایی بسته، محیطی ایده‌آل برای گسترش باکتری‌ها فراهم کرده بود.

رازهایی که DNA برملا کرد

یکی از مهم‌ترین نکات این پژوهش، دقت بالای آن در تفکیک DNA باستانی از آلودگی‌های مدرن است. پژوهشگران با بررسی الگوی تخریب مولکول‌های DNA — که در نمونه‌های چندصدساله متفاوت از نمونه‌های امروزی است — اطمینان حاصل کردند که داده‌ها واقعی و مربوط به زمان مرگ سربازان هستند. سپس با مقایسه‌ی توالی‌های ژنتیکی به‌دست‌آمده با پایگاه داده‌ی جهانی میکروب‌ها، محل دقیق این باکتری‌ها را در «درخت تکاملی» مشخص کردند.

به این ترتیب، آن‌ها توانستند نشان دهند که باکتری‌های یافت‌شده متعلق به سویه‌های قدیمی و تاریخی هستند، نه آلودگی‌های امروزی محیطی.

نگاهی تازه به یک تراژدی تاریخی

نتایج این تحقیق نه‌تنها از منظر پزشکی و ژنتیکی اهمیت دارد، بلکه نگاه مورخان به شکست ناپلئون را نیز تغییر می‌دهد. تا امروز بیشتر مورخان علت فاجعه را در دو عامل می‌دیدند: سرمای کشنده‌ی روسیه و تصمیم اشتباه ناپلئون برای عقب‌نشینی دیرهنگام. اما اکنون می‌دانیم که ارتش فرانسه پیش از آنکه از سرمای سیبری نابود شود، در درون خود فروپاشیده بود.

دکتر مایکل رو، متخصص تاریخ اروپا در کالج کینگز لندن، درباره این یافته می‌گوید:

«این مطالعه کاری انجام داده که هیچ تاریخ‌دان نمی‌تواند: شناسایی دقیق بیماری‌هایی که سربازان ناپلئون را در زمان عقب‌نشینی از پا درآوردند. البته نباید همه‌ی تقصیر را بر دوش سرما یا بیماری گذاشت، چون نقش ارتش روسیه و تاکتیک‌هایش هم بسیار تعیین‌کننده بود.»

به بیان دیگر، شکست ناپلئون نتیجه‌ی مجموعه‌ای از عوامل بود: استراتژی دفاعی روس‌ها، سرمای غیرقابل‌تحمل، کمبود تدارکات و حالا می‌دانیم—شیوع بیماری‌هایی که در تاریکی و بی‌صدا ارتش فرانسه را از درون نابود کردند.

اهمیت علمی کشف

از دیدگاه علمی، این تحقیق یکی از نمونه‌های درخشان استفاده از پالئوژنتیک (مطالعه‌ی DNA باستانی) برای درک رخدادهای تاریخی است. چنین پژوهش‌هایی می‌توانند به سؤالاتی پاسخ دهند که اسناد تاریخی از عهده‌ی آن برنمی‌آیند — مانند اینکه مردم گذشته دقیقاً از چه بیماری‌هایی رنج می‌بردند یا چگونه عفونت‌ها بر سرنوشت جنگ‌ها و تمدن‌ها تأثیر گذاشته‌اند.

به گفته‌ی تیم تحقیقاتی، روش توالی‌یابی شاتگان به‌قدری جامع است که می‌تواند DNA هر یک از بیش از ۱۸۵ گونه‌ی باکتری بیماری‌زا را در یک نمونه شناسایی کند. همین رویکرد، احتمال خطا را کاهش داده و دقت نتایج را به میزان بی‌سابقه‌ای بالا برده است.

نتیجه‌گیری: دشمن نامرئی در میدان نبرد

در پایان، این پژوهش تصویری پیچیده‌تر از فاجعه‌ی عقب‌نشینی ناپلئون ارائه می‌دهد. ارتش بزرگ فرانسه نه‌تنها در برابر سرمای روسیه، بلکه در برابر دشمنی میکروسکوپی شکست خورد. بیماری‌هایی که شاید در شرایط عادی قابل درمان بودند، در سرمای منفی سی درجه و گرسنگی شدید به حکم مرگ بدل شدند.

بیش از دویست سال بعد، دندان‌های این سربازان خاموش هنوز سخن می‌گویند؛ از گرسنگی، از سرما، و از باکتری‌هایی که بدون شلیک حتی یک گلوله، امپراتوری ناپلئون را فرو ریختند.

منابع:

• Current Biology, Vol. 35, Issue 10 (2025): Paratyphoid fever and relapsing fever in 1812 Napoleon’s devastated army

• Pasteur Institute Press Release (2025)

• The Guardian Science Section (October 24, 2025)

• EurekAlert Research Summary (2025)

در انتها از شما عزیزان دعوت میشود که برای مطالعه مقاله مربوط به 10 خودروی مجهز به موتور V12 با قیمت های مناسب در بازار جهانی کلیک کنید.